Leiho alboan jesarrita nago, sutondoaren
epeltasunak besarkatzen nauelarik. Kristal hezeaz bestalde, hiria negarrez ari
da gaur, apirilak 26, gerrate latzaren zoritxarrak gogoan izango balitu bezala.
Malko zurien dantza hipnotiko horrek liluratzen nau, urtero lez, oroimen
sakonenak berpizten dituelako nire baitan, negua atzean geratzen den heinean.
Kale hotzak, zeru ilunak, eta ipar-haize izoztu horrek aurpegiko zimurrak
laztantzen dizkidan era horrek, ostera, negu gorria oraindik bizirik dagoela
gogorarazten dit.
Kalera
irten naiz, oroimen horietan murgiltzera, Gernikako izkina izkutuenek
sekreturik isilenak oihukatu nahian dabiltzalako, entzule bakar baten zain,
gehiagorik ez baitute behar. Agian denak dakizkit dagoeneko, baina umeek
ipuinak behin eta berriro aditzen dituzten bezala, atso zahar honek bere
haurtzaroko istoriorik bortitzena aditu nahi du, bihar edo etzi dena ahaztuko
duen beldur delako.
Oinez
nabilela, bat-batean, zurrumurru bat zabaldu da kaleetan barrena, eta azkenik,
nireganaino heldu da. Orduan, hain
ezagun dudan korapiloa estutu zait eztarrian, eta ito beharrean nabilela
iruditu zait. Samina, egonezina, eta amorrua besterik ez dut, bihotzean
estalita, begietan agerian. Oraindik haurtzaroa lapurtu zidaten horien
zergatiak ulertu nahian ibiltzen naiz batzuetan, gaur bezala. Zurrumurrua
aregotuz doa, eta inoiz baino sakonago sartu zait buruan. Neure istorioaren
jabe egin nahi omen nau Gernikak, honela esanez:
"1937.ko
apirilaren 26a zen, astelehen eguerdia. Hamar urteko neskatila bat korrika
zihoan etxera, lagunekin jolasean ibili eta gero, masailak gorrituta eta
lokatzez zapuzturiko soineko apala txukuntzeko ahaleginetan. Etxeko atarira
heldu bezain laster, eskuak belaunen gainean jarrita eta arnasestuka, kezkatzen
hasi zen. Nola sartuko zen etxera soinekoa horren zikin edukita? Hura zen bere
kezkarik larriena, amak ez zikintzeko agintzen ziolako beti. Ziurrenik, hori
izango zen egun hartan ume askoren kezka ere. Nagusiek, ordea, bestelako arazo
eta kezkak zituzten buruan, gerrate garaiaren egonezinak sortutakoak, alegia.
Ama
lanpetuegi zebilen azokara erosketetan joatekoa zelako, eta musu eman zion
neskatilari, baina ez zion soinekoari erreparatu. Astelehena, azoka eguna zen
Gernikan, non, 7000 biztanle eta 3000 errefuxiatuez gain, beste hainbat
baserritar biltzen ziren, inguruko herrietatik etorritakoak, euren produktu eta
abereak trukatzeko asmoz. Neskatilak giro alai hori atsegin zuen, amaren
gonapean sartuta jendetzaren artean ibiltzea, nagusitan bera izango baitzen
hara joango zena etxeko produktuekin negozio egitera. Aita, ostera, arma
fabrikan zebilen lanean eta denbora luzea ematen zuen bertan. Hala ere, beti
aurkitzen zuen momentutxoren bat alabari musu emateko gauean, batzuetan oheratu
baino lehen, beste batzuetan erdi lo zegoenean. Neskak beti itxaroten zuen,
begi bat itxita, bestea zabalik, irrikitan, aitaren "Ondoloin,
maitia." Eta horrela bai, irribarrea marrazten zitzaion ezpainetan eta
loak hartzen zuen.
Azkar
bazkaldu eta ama lagundu zuen azokara. Pare bat otzara arrautzez eta barazkiz
beterik zeramatzaten bien artean, gehiegirik ez zeukaten eta. Bidetik
zihoazela, auzokoaren semearekin egin zuten topo. Beti zebilen txukun jantzita,
ilea ondo orraztuta eta jostailuren bat eskuartean. Mutiko zintzo eta
eskuzabala zen, horregatik atsegin zuen neskak berarekin jolastea. Amari
gonatik tira egin zion pare bat bider eta auzokoarekin jolasteko baimena eskatu
zion. Azkenik, amak baietz esan zuen irribarrez, ez baitzegoen lan handirik
egun hartan.
Hala
izanik, eskutik helduta eta saltoka urrundu ziren ume biak, euren lekurik
gogokoenerantz, arratsalde ederra elkarrekin emango zutelakoan. Amak,
bitartean, azokarantzako bidea jarraitu zuen, astelehenero bezala, jarraian
jazoko zena imajinatu ere egin barik. Haurrak, bestalde, zubipean zeuden jada,
panpin batekin jolasean eguerdiko ordu bi eta erdietan, umeek besterik erakutsi
ezin duten alaitasun giro horretan murgilduta, azken zoriontasun minutu horiez
gozatuz, ezjakintasunaren lasaitasunean.
Lehen
zaratak entzun ziren laurak laurden gutxitan, ziztuak Gernikako zeru ederra
urratuz, eta txoriak agertu ziren han goian. Aho-zabalik eta panpina eskuartean
zeukatelarik ikusi zuten haurrek zerua txoriz betetzen, handiak, azkarrak,
zaratatsu eta ikaragarriak, herriko biztanle guztien hatsa bereganatuz, euren
ahotsak instant batez lapurtuz.
Zer
zitekeen zerutik erortzen hasi zen hori? Hori zen umeen begietan irakurgai,
lehena baserri baten teilatua jo zuen arte, eztanda eginez eta eraikina gogor
zapalduz, eta, aldi berean, euskaldun askoren ahotsak betirako isilduz.
Bat,
bi, hiru, lau…. Etengabe. Eraikin guztiak hondatu zituzten arte, haurtxo bien
beldurra handiagoa izaterik ez zegoen arte, zubipean besarkatuta, eskuekin
belarriak estaliz, inguruko zoritxarren oihurik bortitzenak betirako entzungo
bazituzten ere.
Ez
zekiten zenbat denbora igaro zen lehenengo bonbak erori eta suteak pizten hasi
bitartean. Negarrari eutsi ezinik begiratu zuten Gernika, euren barnean amorrua
pizten zen heinean. Zeintzuk ziren horrelako zauriak zabaldu zituztenak
oraindik bizirik dirauten bihotzetan? Hain zen indartsua sugarren islada
haurren begietan, ezen milaka malkoren hezetasunak ere ezin izan baitzuen
itzali.
Orduan,
isiltasun une iheskor bat igaro eta gero, tiro hotsak entzun ziren kaleetan,
hegazkinak eraikin hondatuen gainetik ziztu bizian igarotzen zirelarik, tiro
hots jarraiak, ihesean zihoazen biztanle bakanak akabatzeko. Zubi albotik igaro
zen korrika neskatxoaren ama, alabaren bila, alegia. Odolak soinekoa estaltzen
zion, baina lasaitasun apur bat agertu zen bere aurpegian, instant batez, bere
begiradak alabarenarekin topo egin zuenenan.
Neskatxa
zutuntzen ahalegindu zen bere lagunaren besoetatik ihes egin nahian, baina mutikoak
eragotzi zion, zutunduz gero, agerian geratuko baitziren. Bat-batean, amak
korrika egiteari utzi zion, eta belauniko erori zen lurrera, begiak
zabal-zabalik eta odol-haritxo bat ahotik zeriola, esku bat aurrerantz
luzaturik alabarena eusteko azken ahaleginean, aurrez aurre zoru lokaztua jo
zuen arte. Orduan, neskatxaren oihu latza zabaldu zen kaleetan barrena, ama,
haurtzaroa eta zoriontasuna lapurtu zioten basati horienganako amorruak
bultzatua, minak urratua, eta mutikoaren bularrean isildua.
Beldurrak
umeen gorputzeko txokorik txikienak ere hartu zituen, eta horrela geratu ziren,
mugitu ezinik, hainbat eta hainbat hilketaren lekuko isilak. Orain herri
arrotza zirudien eszenatoki horreri begira, milaka euskaldunen azken hatsak
zoruan dantzari ikusi zituzten, eta milaka euskaldunen bizitzak ere, ihesean,
haizearekin batera. ”
Eta
guztiok dakigun bezala, haizeak daroana, haizeak dakar azkenean. Horregatik
Gernikako historiak bizirik darrai, maiz isilarazi gaituzten arren, oraindik
haizea isilarazteko modurik ez baitute aurkitu, entzuleak oraindik ere
badirelako, eta bi haurtxoen atsekabeak bizirik jarraitzen duelako atso zahar
honen begietan. ’Neskatxa, ama, mutikoa’... izenik gabeko istorioak izendatzen
arituko naiz ahotsa dudan bitartean, apirilaren 26a gogoan duten beste guztien
antzera, zorionez, bizitzeko aukera izan genuelako bakar batzuk.